کارفرماهای نفتی موظف‌اند تا ۱۰ سال از فناوری بومی استفاده کنند
توانمندی دانش‌بنیان‌ها در بسیاری از موارد، تجهیزات راهبردی و مهمی را شامل می‌شود که تولید آن‌ها به سیاست‌های تضمین‌کننده بازار نیاز دارد.
صنایع و دستگاه‌های دولتی، مهم‌ترین بازار فناوریهای دانش‌بنیان هستند. اقداماتی نظیر تولید بار اول در کشور می‌تواند به توسعه بازار محصولات فناورانه و حل نیازهای صنایع کمک کند. از طرفی، تأمین تجهیزات راهبردی صنایع نیازمند توجه ویژه و تضمین بازار خرید است که به دانش‌بنیان‌ها انگیزه ساخت تجهیز را بدهد.
بازار، مهم‌ترین نیاز دانش‌بنیان‌ها
با شکل‌گیری زیست‌بوم دانش‌بنیانی کشور با بیش از ۸۵۰۰ شرکت و مجموعه بزرگ و کوچک، یکی از ملزومات فعلی پیش روی این شرکت‌ها، تأمین بازار فناوری‌ها و محصولات آن‌هاست. در سال‌های اخیر، بسیاری از تجهیزات و فناوریهای پیچیده به کمک نخبگان ایرانی طراحی و ساخته شده‌اند، اما این فناوری‌ها تنها وقتی منجر به تولید می‌شوند که توسط صنایع تولیدی به کار گرفته شوند.
بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان، خود تولیدکننده کالا نیستند، بلکه فناوری‌هایی را تولید می‌کنند که بایستی در چرخه تولید صنایع به کار گرفته شوند.
از طرفی بسیاری از فناوری‌ها و تجهیزات موجود در صنایع، سنتی و قدیمی بوده و نیاز به فناوریهای به‌روز در آن‌ها احساس می‌شود. در یک دهه اخیر، تحریم تجهیزات راهبردی نیز بر بار این نیاز افزوده و لازم است تا توان داخلی آن را برطرف نماید. نهادها و شرکت‌های صنعتی به دلیل بهره‌وری پایین نیاز دارند که به صورت جدی، زمینه را برای تأمین فناوریهای مورد نیاز خود فراهم کنند.
بسیاری از این نهادها نیز در زمینه صنایع راهبردی و مهمی مانند صنعت نفت و گاز فعالیت می‌کنند که تأثیر آن‌ها بر اقتصاد و وضعیت کلی کشور تعیین‌کننده است و کاهش کارآیی این نهادها در این صنایع منجر به کاهش تولید کشور و ثروت ملی می‌شود. از طرفی تجهیزات و فناوریهای مورد استفاده در این صنایع به نحوی است که دارای نیاز محدود، اما راهبردی و مهم هستند.
در اینجا، وجود بازوهای تسهیل‌گر برای اتصال فناوریهای دانش‌بنیان به بازار نیاز خود ضروری است و لازم است تا نیازهای مختلف شناسایی و با تضمین تأمین بازار به دانش‌بنیان‌ها ارائه شوند. خلأ نبود بازار ضمانت‌کننده خرید، یکی از اصلی‌ترین دلایل رسوخ نکردن فناوری‌ها به صنعت است. در حال حاضر بسیاری از این فناوری‌ها با این که در کشور وجود دارند، اما برای تولید به کار گرفته نمی‌شوند.
نمونه‌ای از اقدامات تسهیلی برای تأمین بازار فناوریهای راهبردی
تشکیل بازار فناوریهای دانش‌بنیان در صنایع، نیازمند ریل‌گذاری‌های مناسب است. ایجاد شرایط ویژه برای ساخت داخلی تجهیزات و تأمین فناوریهای راهبردی از سال‌ها پیش در ایران مطرح بوده اما یکی از مؤثرترین اقدامات در این زمینه، در شهریور سال ۱۳۹۸ بود که به منظور مقابله با تحریم‌های محصولات فناورانه، کارگروهی تحت عنوان «کارگروه تولید بار اول» با عضویت نمایندگان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت صنعت، معدن و تجارت شکل گرفت.
وظیفه این کارگروه تسهیل تأمین بازار فناوریهای دانش‌بنیان است و در صورت تأیید این کارگروه، در عقد قرارداد با شرکت‌های دانش‌بنیان به منظور تولید بار اول اقلام فناورانه تحریمی و راهبردی، الزامی به برگزاری مناقصه نیست و معامله مورد نظر بدون انجام تشریفات قانونی و مقررات برگزاری مناقصات قابل انجام است.
کارگروه تولید بار اول موظف است نیازهای فناورانه در صنعت را شناسایی کند و با ارائه تسهیلات ویژه، آن‌ها را به دانش‌بنیان‌ها بسپارد.
کالای بار اول براساس تعریف، هر کالایی است که تاکنون در داخل کشور ساخته نشده است یا به عبارتی، سازنده داخلی ندارد. از طرفی به علت محدود بودن بازار مصرف، ورود به این حیطه از فعالیت‌ها با ریسک و مخاطرات بالایی همراه است، تولید برای بار اول محسوب می‌شود. در واقع تولید بسیاری از کالاها و فناوری‌ها برای بار اول در کشور، ممکن است در کوتاه‌مدت با ضرر اقتصادی همراه باشد، اما در صورت تضمین خرید، شرکت دانش‌بنیان می‌تواند با اطمینان خاطر به این حیطه ورود کند.
اقداماتی نظیر تشکیل این کارگروه باعث تسریع و تسهیل ورود فناوری به صنایع می‌شود. به عبارت دیگر، ریل‌گذاری صحیح انتقال چالش‌ها و نیازهای راهبردی صنعت به دانش‌بنیان‌ها از طریق یک واسط انجام می‌شود.
پشتیبانی قانونی از توسعه بازار دانش‌بنیان‌ها در صنایع و دستگاه‌های دولتی
قانون جهش تولید دانش‌بنیان، وظیفه‌ای مهم را بر دوش معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری می‌گذارد.این معاونت نقش اصلی تنظیم‌گری (رگولاتوری) در ارتباط بین صنعت و زیست‌بوم اقتصاد دانش‌بنیان را دارد. فعالیت صنعت در حوزه تولید مواد و کالاهایی است که برای آن نیازمند تجهیزات است. از طرفی، شرکت‌های دانش‌بنیان نیز بازوی اصلی بومی‌سازی و تهیه داخلی تجهیزات هستند.
وظیفه شناسایی نیازهای راهبردی فناورانه صنعت و ارائه آن به دانش‌بنیان‌ها، به معاونت علمی و فناوری سپرده شده است.
از طرفی، بنابر قانون، کلیه دستگاه‌های اجرایی موظف شدند که منابع و اختیارات خود را در جهت ارتقای توان فنی و بومی‌سازی تجهیزات، توسعه زنجیره ارزش، تسهیل سرمایه‌گذاری و توسعه صادرات اقلام راهبردی به کار گیرند.
یکی از مهم‌ترین تأثیرات قانون جهش تولید دانش‌بنیان، پیگیری رفع نیازهای صنایع مختلف با دانش بومی است. در واقع رفع نیازهای فناورانه صنایعی چون صنعت نفت و گاز، فولاد و… به عنوان بازاری برای محصولات دانش‌بنیان شناخته می‌شود.
اولویت‌های بازار فناوری در دو طرف عرضه و تقاضا
در نگاه اول منطقی است که نیازهای تمام بخش‌های صنعتی در کشور، از صنعت نفت گرفته تا صنعت خودرو به کمک توان داخلی تهیه شود. سیاست‌گذاری‌های علم و فناوری در کشور باید به گونه‌ای باشد که هدایت نوآوری و دانش روز به مشکلات و نیازها در صنایع تسریع یابد.
وجود رقابت صحیح در بسیاری از صنایع موجب می‌شود که شرکت‌ها و مجموعه‌های فعال مجبور باشند که برای افزایش مزیت رقابتی خود از فناوریهای به‌روز استفاده کنند و این امر بیشتر در مواقعی است که فعالیت صنایع مربوطه بیشتر بر عهده بخش خصوصی باشد. در عمل برخی از صنایع مهم کشور مانند صنعت خودرو، فولاد، نفت و گاز و… که تولید آن‌ها قسمت بزرگی از اقتصاد کشور را شامل می‌شوند، در اولویت قرار دارند.
یک شرکت دانش‌بنیان، وقتی فناوری را تولید می‌کند که از تأمین بازار و جذب سرمایه اطمینان حاصل کند.
در واقع، توسعه بازار فناوری، نیازمند وجود یک زنجیره است. زنجیره‌ای متشکل از بازیگران و عوامل مختلف که در نهایت به تولید محصول باارزش ختم می‌شود. تشکیل این زنجیره، نیاز حیاتی بسیاری از صنایع کشور است و بدون وجود فناوریهای دانش‌بنیان محقق نمی‌شود. از طرفی، توسعه بازار، تنها وقتی منجر می‌شود که دارای تضمین خرید طولانی‌مدت باشد، زیرا فقط در این صورت است که سرمایه بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان ترغیب می‌شود که یک فناوری مورد نیاز را تولید کند.
اتصال تضمین‌دار ظرفیت‌های موجود به نیازهای راهبردی
رضا سلطانعلی‌زاده، رئیس مرکز راهبری ستادهای ویژه توسعه اقتصاد دانش‌بنیان، با اشاره به اولویت بالای نیازهای فناورانه صنعت نفت اظهار داشت: طبق بررسی‌هایی که انجام دادیم، اولویت اول ما در تأمین فناوریهای مورد نیاز، در وهله اول می‌تواند حوزه نفت باشد. این حوزه هم بازار و هم پروژه‌های جاری دارد و از طرفی شرکت‌های دانش‌بنیان نیز ظرفیت تأمین تجهیزات را دارند.
وی افزود: در سال‌های گذشته، بالغ بر ۷۰۰ تا ۸۰۰ شرکت داریم که در حوزه نفت فعال هستند. مشکلی که وجود دارد این است که شرکت‌ها معمولا کوچک هستند و به کارهای بزرگ کشور درگیر نمی‌شوند.
سلطانعلی‌زاده، با اشاره به تسهیلات معاونت علمی و فناوری برای تأمین بازار فناوری عنوان کرد: از دی‌ماه سال گذشته در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برنامه‌ریزی کردیم که با بازاری که در دسترس ما قرار دارد و ما در آن ظرفیت اقدام و عملیات داریم، از دستگاه‌های دولتی و شرکت‌های صنعت نفت تضمین بازار بگیریم.
او در ادامه تصریح کرد: دانش‌بنیان‌هایی که ظرفیت دارند، می‌توانند تنهایی یا با همکاری یکدیگر و یا حتی با انتقال دانش فنی به شرطی که رسوب دانش فنی در کشور اتفاق بیفتد، وارد قرارداد با شرکت‌ها شوند. در حال حاضر، بالغ بر ۱۳۰ پروژه باز وجود دارد که شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند در آن ورود کنند و این پروژه‌ها بازار تضمینی دارند.
رویه همکاری دانش‌بنیان‌ها و شرکت‌های نیازمند به فناوری
رئیس مرکز راهبری ستادهای ویژه توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در تشریح فرایند انتقال نیاز دستگاه‌ها به دانش‌بنیان‌ها اعلام کرد: در همکاری با وزارت نفت، توافق‌نامه‌های کلی منعقد کردیم که در طی آن‌ها، نیازهای فناورانه مانند اقلام گلوگاهی نفت شناسایی می‌شود. در قدم بعدی با شرکت‌های بزرگی که کارفرما هستند و میدان و چاه و بقیه موارد دست آن‌هاست مذاکره و توافق می‌شود که نیازهای اصلی آن‌ها با شرکت‌های دانش‌بنیان مطرح شود.
وی در ادامه افزود: با شرکت‌هایی که از شرکت‌های کارفرما، میدان و چاه می‌گیرند و عملیات انجام می‌دهند نیز در این زمینه همکاری و در نهایت تعهد گرفته می‌شود که بخشی از بازارشان را در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان قرار دهند. در موافقت‌نامه‌ها، معاونت علمی بازار، موضوعات و تضامین را از شرکت‌های اصلی می‌گیرد. این شرکت‌ها موظف هستند که نیاز خود را در طی چندین سال از دانش‌بنیان‌ها تأمین نمایند.
نیازهای فناورانه‌ای که به کمک دانش‌بنیان‌ها در حال تأمین است
در چند سال اخیر، اقدامات خوبی در زمینه رفع نیازهای فناورانه و دانش‌بنیان صنعت نفت انجام شده است. تأمین تجهیزات حفاری و برداشت از چاه‌های نفت و همچنین فناوریهای پتروشیمی از این قبیل اقدامات بوده است. کارگروه بار اول تاکنون اقدامات تسهیل‌کننده فراوانی در همکاری با دستگاه‌ها انجام داده است تا به کمک دانش‌بنیان‌ها بتوانند نیاز خود را رفع نمایند.
آخرین اقدامات معاونت علمی و فناوری برای تولید تجهیزات و فناوریهای مورد نیاز، مربوط به انعقاد چندین قرارداد و موافقت‌نامه در زمینه تجهیزات صنعت نفت بود. وزارت نفت موافقت کرد که تا ۱۰ سال، تجهیز حفاری افقی یا تجهیز RSS مورد نیاز خود را از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان تأمین کند.
معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از شرکت‌های متقاضی فناوری تضمین می‌گیرد که تأمین فناوری تا چندین سال از طریق دانش‌بنیان‌ها صورت پذیرد.
قیمت نمونه خارجی یک تجهیز RSS حدود ۲٫۵ تا ۳٫۵ میلیون دلار است و معاونت علمی و فناوری تضمین گرفته است که توسط شرکت‌های دانش‌بنیان، ۳ تجهیز را با ارزش مجموعا حدود ۱۰ میلیون دلار بسازد. جذب سرمایه‌گذار، اعطای نسهیلات از محل اعتبار مالیاتی، تسهیلات ارزان قیمت و… از جمله اقدامات تسهیل‌کننده این معاونت در تأمین این نیازهاست.
همچنین، با وساطت معاونت علمی و فناوری، قرارگاه خاتم الانبیاء (ص) تعهد داده است که ۳۵۰ میلیون دلار در میادین اهواز و رشادت خود را در اختیار دانش‌بنیان‌ها قرار دهد و تجهیزات مورد نیاز خود در این میادین را از دانش‌بنیان‌ها تأمین کند. همچنین شرکت‌های سروک آذر، پاسارگاد و پتروایران نیز به ترتیب فناوریهای ۳، ۲ و ۲ میدان را قرار است با دانش‌بنیان‌ها تأمین نماید.
تشکیل صندوق‌های سرمایه‌گذاری با هدف کمک به رسوخ فناوری به صنایع
نگاه به مبالغ و ارزش قراردادهای تأمین فناوری نشان می‌دهد بدون وجود سرمایه انتظار ورود فناوری به صنایع، انتظاری نارواست. در این زمینه می‌توان به تشکیل صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر و تخصصی نیز اشاره کرد که می‌تواند ابزار تأمین مالی پروژه‌های دانش‌بنیان را در اختیار شرکت‌ها قرار دهد. تشکیل این صندوق‌ها می‌تواند زمینه تسهیل ورود فناوری به صنایع و پوشش ریسک ساخت تجهیزات را فراهم کند.
در چند ماه گذشته، یک صندوق خطرپذیر در حوزه تخصصی صنعت پتروشیمی تشکیل شد که به دنبال تأمین مالی و سرمایه‌گذاری در طرح‌های دانش‌بنیان حوزه پتروشیمی است. از طرفی، شرکت فولاد مبارکه نیز متولی تشکیل یک صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر در حوزه صنعت فولاد شد. در اولین اقدام این صندوق، قرار است بر روی ۳ تجهیز بار اولی صنعت فولاد سرمایه‌گذاری شود.
دانش‌بنیانی، تنها راه پیش روی صنایع
امروزه صنایع کشور، راه گریزی در برابر دانش‌بنیانی ندارند. تنها به کمک فناوریهای پیشرفته و به‌روز است که این صنایع می‌توانند محصولات ارزشمند و در خور رقابت تولید کنند. شرایط نهادها و شرکت‌های بزرگی که در صنایع مختلف به فعالیت می‌پردازند، به علت بهره‌وری کم و توسعه نیافتگی زنجیره ارزش آن‌ها به گونه‌ای است که حتی در صورت رفع تحریم‌ها نیز جایی در بازار صادراتی خارجی ندارند. این نهادها در این شرایط چاره‌ای ندارند جز خام‌فروشی منابع ملی که آن هم در نهایت به ضرر اقتصاد کشور تمام می‌شود.
برای اینکه بتوان به تولید محصولات و کالاهای ارزشمند کمک کرد، بایستی مسیر را برای ورود فناوری بومی به صنایع هموار کرد. سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و صنعتی در کشور باید به گونه‌ای باشد که دانش‌بنیانی به زنجیره‌های تولید صنایع راه پیدا کند.
از طرفی، تحریم تجهیزات راهبردی صنعت نفت و فولاد، این دو صنعت را بیش از پیش به فناوریهای روز ملزم می‌سازد. این دو صنعت، جزء بزرگ‌ترین صنایع کشور هستند و سهم بزرگی از تولید کشور را به خود اختصاص می‌دهند. در واقع، هدف تحریم غرب از تحریم این دو صنعت بزرگ، زمین زدن اقتصاد ایران بود.
نکته قابل توجه این است که فناوریهای دانش‌بنیان بومی، باید راه ورود به تمام صنایع کشور را پیدا کنند. صنعت خودرو شاید مهم‌ترین و واضح‌ترین مثال از عقب‌ماندگی فناورانه در کشور است که بایستی به کمک دانش‌بنیان‌ها به روز شود. در این زمینه اقدامات تسهیل‌کننده می‌تواند به افزایش سرعت ورود فناوری به صنایع کمک کند.
صنایع کشور، نقش پررنگی در تولید و اقتصاد کشور دارند، توسعه فناوریهای به‌روز و افزایش فعالیت‌های دانش‌بنیانی در صنایع، باعث افزایش تأثیرگذاری دانش‌بنیان‌ها در اقتصاد کشور و تحقق اقتصاد دانش‌بنیان می‌شود. بدون شک، منفعت رشد اقتصادی از طریق دانش‌بنیان‌ها، در سطح ملی خواهد بود و رفاه و بهبود وضعیت اقتصادی کل کشور را به دنبال خواهد داشت.
پایان پیام/
