تجربه سال‌های ۹۰ و ۹۷ به خوبی نشان داد که با اعمال تحریم‌های نفتی آمریکا، صادرات نفت ایران به راحتی با محدودیت‌های جدی مواجه شده و به تبع آن با کاهش ارزآوری دولت، بحران‌های ارزی و شوک‌های تورمی برای کشور ایجاد می‌شود. اما در همین برهه فعلی که کشور تحت شدیدترین تحریم‌ها قرار دارد علیرغم افت شدید صادرات نفت ایران، بنزین و سایر فرآورده‌های پالایشگاهی و پتروشیمی و صنایع تکمیلی به راحتی صادر می‌شوند و در واقع به مسیر تنفس دولت برای تامین بودجه خود تبدیل شده‌اند.

در نتیجه لزوم حرکت به سمت توسعه و تکمیل زنجیره ارزش با احداث پتروپالایشگاه‌ها، برای ایجاد اشتغال و ارزش افزوده و بی‌اثر کردن تحریم‌های نفتی بیش از گذشته مشخص شده است. در این بین اما جریان فکری نزدیک به وزارت نفت که همواره در حال تئوریزه کردن لزوم خام‌فروشی نفت بوده‌اند اینگونه استدلال می‌کنند که در صورتی که میزان تولید و صادرات نفت ایران افزایش یابد و مثلا به روزی ۶٫۵، ۸ یا ۱۰ میلیون بشکه نفت برسد، دیگر امکان حذف ایران از بازار جهانی نفت برای آمریکا میسر نخواهد بود و ایران نیز همانند عربستان و روسیه به یکی از مهره‌های قدرتمند در شطرنج بازار نفت تبدیل می‌شود.

در این بین اما چند سوال کلیدی مطرح می‌شود: 1- آیا میادین نفتی ایران اساسا امکان تولید رقم‌هایی معادل ۶٫۵، ۸٫۵ و ۱۰ میلیون بشکه در روز را دارند؟ ۲- در صورت وجود ظرفیت تولید چه میزان سرمایه‌گذاری برای این این میادین نیاز است؟ مگر نه اینکه یکی از استدلال‌ها در رد احداث پتروپالایشگاه‌ها هزینه زیاد احداث آنهاست، حال هزینه افزایش توان تولید به چه میزان خواهد بود؟ ۳- پیش‌بینی‌ها از آینده بازار نفت به چه صورت خواهد بود و آیا در شرایط فعلی امکان صادرات فرضا ۶ میلیون بشکه‌ای نفت ایران در بازار نفت وجود دارد؟

*افزایش تولید نفت برای افزایش صادرات، بدون توجه به بازارهای مقصد و رفتار رقبا بی‌معناست

در این راستا فریدون برکشلی رئیس گروه مطالعات انرژی وین در گفتگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس با اشاره به پیشینه تولید نفت در ایران گفت: بالاترین رقم تولید ثبت شده رسمی صنعت نفت ایران ۵٫۷۳ میلیون بشکه در روز بود که در ۳ماهه آخر ۱۹۷۷، تحقق پیدا کرد. البته ایران در مواقعی از این رقم هم عبور کرد، اما منظور از تولید رسمی و ثبت شده، تولید مستمر یا با دوام است که حداقل برای یک دوره ۳ماهه، ادامه داشته باشد. تولیدکنندگان می‌توانند در آستانه اجلاس‌های حساس اوپک که سهمیه تعیین می‌شود، اصطلاحا دوپینگ کنند و سقف تولید را برای مدتی کوتاه، در سطح بالایی نگه دارند، اما این تولید پایدار نیست و برای ساختار چاه‌ها هم زیان بار است.

وی ادامه داد: این سقف از تولید در تاریخ صنعت نفت ایران هرگز تجربه نشد. به علاوه این سقف از صادرات هم تکرار نشد. در آن سال مصرف داخلی نفت در ایران حدود ۴۰۰ هزار بشکه در روز بود. بنابراین صادرات ایران هم چشمگیر و در تاریخ صنعت نفت ایران بی‌سابقه بود. در بازار جهانی نفت، تولیدکنندگانی که اهداف بزرگی دارند، لازم است که افق‌های دور را ببینند و برنامه‌های استراتژیک طراحی کنند. به عبارت دیگر، فقط هدف‌گذاری میزان تولید و ظرفیت‌سازی، کارساز نیست و لازم است که با توجه به تمامی ابعاد از جمله ژئوپلیتیک، دیپلماسی انرژی و بازارهای مقصد و رفتار رقبا، تمام چرخه به طور کامل دیده شود.

برکشلی گفت: ما قبلا هم این بحث را داشته‌ایم که در بازار جهانی نفت و در چهارچوب سازمان اوپک، قدرت از سرچاه بیرون می‌آید. حد و اندازه اعمال قدرت یا نفوذ در بازار منبعث از قدرت تولید است. این امر به ویژه در خاورمیانه، بیش از بقیه دنیا، معنادار است. تا آنجا که به نفت مربوط می‌شود، کشورها در قامت نفتی خود ظاهر می‌شوند و اعمال قدرت می‌کنند. باقی تعارفات است. البته ایران از بنیانگذاران سازمان اوپک و از مبتکران اولیه شکل گیری و ظهور اوپک پلاس و همکاری اوپک و غیر اوپک است. این قطعا مهم است، ولی کافی به مقصود نیست.

رئیس گروه مطالعات انرژی وین گفت: لذا به طور کلی این سخن درست است که ظرفیت تولید بالا و میزان تاثیرگذاری در بازار تعیین‌کننده است. اما به طوری که صحبت کردیم، در یک چرخه کامل، معنادار می‌شود و نمی‌شود بدون توجه به آن این موضوع را مطرح کرد. ایران با توجه به میزان ذخایر هنوز امکان افزایش تولید و ظرفیت‌سازی دارد، اما در صورتی که واقعا مجموعه شرایط فراهم باشد. در طول ۳۰ سال گذشته، وزرای نفت ما با آرمان تولید ۵میلیون به ساختمان وزارت نفت وارد شده‌اند ولی به سختی با ۴ میلیون بشکه در روز، ساختمان را ترک کرده‌اند. این بدان معناست که چرخه کامل صنعت نفت را ندیده‌ایم. حفره هایی را در میانه راه تشخیص نداده ایم. این درست است که تولید کننده بزرگ و تاثیر گذار را نمی توان به راحتی از بازار کنار گذارد، اما مسیر تبدیل به یک تولید کننده بزرگ و موثر را باید به درستی طی کرد.

* غول‌های نفتی جهان به دنبال اقتصاد مقاومتی انرژی و نفت رفته‌اند

وی اظهار داشت: نمی‌خواهم که از بحث اصلی فاصله بگیرم، اما حیفم آمد که نگویم. الان چند سال است که بحث اقتصاد مقاومتی در ایران مطرح است. مراکز مطالعاتی و اندیشکده‌های ما عموما از کنار آن می‌گذرند. بحث اقتصاد مقاومتی در دنیا از اواخر دهه ۱۹۴۰ میلادی و در شرایطی که ساختار اقتصاد جهان به شدت آسیب دیده بود، مطرح شد. اقتصاددانان به نام توسعه دنیا هم آن را مطرح کردند. حالا با بحران کرونا و شکست بی‌سابقه طرف تقاضا در بازار جهانی نفت، شرکت‌های نفتی، به سراغ اقتصاد مقاومتی انرژی و نفت رفته‌اند. حالا اکسان موبیل و آرامکو هم بحث از اقتصاد مقاومتی انرژی می‌کنند. لذا مدیریت افزایش تولید و بازده در صنعت نفت ما از اهمیت بالایی برخوردار است، اما راهکارهای آن نیز لازم است با تناسب و امروزی طراحی شود. 

برکشلی گفت: در همین سال‌های اخیر، تمام تلاش، امید و انتظار ما این است که شرایطی پیش بیاید که تحریم نفتی برطرف شود و نفتی صادر شود تا منابع مالی حاصل از آن را مصرف کنیم و این موضوع تمام برنامه اقتصادی و دیپلماسی انرژی ما بود. این در حالی است که نفت و انرژی در سطح جهانی در حال تحول و دگردیسی‌های مهمی است. ایران صادرکننده محصولات پتروشیمی و برخی فرآورده‌های نفتی است. اما بخش اعظم این محصولات به یمن انرژی ارزان یا رایگانی است که مصرف می‌شود. بخش مهمی از صادرات ما ارزش ناافزوده یا ارزش افزوده منفی دارند. البته این بخش هنوز هم دارای پتانسیل و قابلیت ایفای نقش صنعت پیشگام را دارد که نیازمند برنامه‌ریزی راهبردی و عملیاتی قدرتمندی است.

*امکان افزایش تولید نفت ایران به بالای ۴٫۳ میلیون بشکه میسر نیست

رئیس گروه مطالعات انرژی وین گفت: افزایش تولید و ظرفیت‌سازی، به صورت جهشی اتفاق نمی‌افتد. برنامه‌ریزی ۵ الی ۱۰ ساله می‌خواهد. این خصوصا برای چاه‌های نفت ما که عموما در نیمه دوم و آخر عمر خود هستند، طولانی‌تر و پرهزینه است. حجم بالایی تزریق گاز نیاز است. مصرف داخلی گاز چنان بالاست که عملا به طور فصلی تزریق و صادرات، متوقف می‌شود. لذا برای ایجاد ظرفیت باید برنامه مشخص داشت. مثل عراق و حالا امارات که اهداف مشخصی دارند. ظرفیت‌سازی، فناوری و سرمایه لازم دارد. لذا تحت شرایط موجود من احتمال فراتر رفتن از سطح تولید ۴ الی ۴٫۳ میلیون بشکه نفت در روز را میسر نمی‌بینم.

وی با اشاره به ضرورت ارتقای تکنولوژی و اصلاح سازوکارهای مدیریتی پالایشگاه‌های ایران گفت: در سال ۲۰۱۰که با هیئتی از پالایشگاه شرکت نفتی OMV اتریش، واقع در وین بازدیدی داشتیم، ظرفیت پالایشی آن ۳۰۰هزار بشکه در روز بود، با ۳۰۰ پرسنل. یعنی سرانه ۱ هزار بشکه در روز. چند ماه پیش که با یکی از مدیران، شرکت مزبور صحبت داشتم، گفت که ظرفیت پالایشگاه ۳۲۰ هزار بشکه است و ۲۵۰ پرسنل دارد. البته این با استانداردهای جهانی هنوز فاصله دارد. در ژاپن سرانه پالایشی پایین‌تر است.

برکشلی در پایان خاطرنشان کرد: پالایشگاه تهران هم حدودا همین ظرفیت را دارد. حدود ۱۷۰۰ پرسنل دارد. بهترین نفت خام دنیا را مصرف می‌کند و پایین‌ترین گریدهای فرآورده را به دست می‌آورد. پالایشگاه‌های شیخ نشین‌های منطقه عموما از ما ارزان‌تر و فرآورده‌های مرغوب‌تری را تولید می‌کنند. منظور این است که فرآورش فروشی واقعا بهتر از خام فروشی است، اما فرآورده‌ای را که ما تولید و بعضا صادر می‌کنیم، فروش فرآورده به علاوه نفت خام رایگانی است که به صورت یارانه‌ای صرف تولید آن می‌شود. البته این در مورد فولاد، سیمان، کودهای شیمیایی و … هم صادق است. لذا در این حوزه باید یک برنامه‌ریزی عملیاتی انجام شود تا به اهدافمان برسیم.

منبع: فارس