در حال حاضر دغدغه اصلی کشور تولید و اشتغال است. اشتغال نیز محصول فرآیندهایی است که مهمترین آن، ثبات اقتصادی و اجتماعی و سرمایه گذاری است. با اینکه از عمر صنایع پتروشیمی حدود پنجاه و اندی سال می‌گذرد، اما هیچ صنعتی بدون پشتوانه علمی و تکنولوژی روز امکان ادامه فعالیت ندارد و صنعت پتروشیمی نیز از این امر مستثنی نیست.

در صنایع پتروشیمی در سالهای گذشته، تاکید بیشتر در صنایع بالادستی بوده و به صنایع پایین دستی پتروشیمی توجه کافی نداشته ایم. در حال حاضر حدود ۶۰ میلیارد دلار در صنایع بالادستی سرمایه گذاری شده است که با توجه به جمعیت شاغل در آن، به معنی ایجاد اشتغال در این صنعت با یک میلیون دلار به ازای هر یک نفر شغل هستند. در حالی که در صنایع پایین دستی پتروشیمی می توانیم با هر ۲۰تا ۳۰ میلیون تومان یک شغل ایجاد کنیم.

در صنایع پتروشیمی ۲۰ میلیارد دلار صادرات داریم که با توجه به اینکه همگی آنها در صنایع بالادستی هستند. به ازای هر یک کیلو تنها یک دلار عایدی داریم، این در حالی است که ارزش افزوده صنایع پایین دستی پتروشیمی ۲۰ برابر صنایع بالادستی است و واردات ما ۴ تا ۵ میلیون تن مواد پتروشیمی پایین دستی به ۲۰ میلیارد دلار می رسد که کیلویی ۴ دلار برای کشور تمام می‌شودکه این موضوع آشکار می کند که سرمایه گذاری ها باید به سوی صنایع پایین دستی سوق داده شود.

آمارهای منتشره از سوی شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز نشان می دهد، در سال ۱۳۹۷حدود ۵/۵۳ میلیون تن محصول پتروشیمی در کشور تولید شده است که از این مقدار محصول تولیدی حدود ۳۸ درصد صادر، حدود ۱۷درصد در داخل بین مجتمع های پتروشیمی به فروش رسیده، حدود ۲۹درصد در داخل مجتمع ها به عنوان محصول واسطه مصرف شده و فقط حدود ۱۶درصد آن معادل ۸/۵میلیون تن به طور خالص در داخل به فروش رسیده که عمدتاً از طریق بورس معاملات آن انجام می شود. به عبارتی سهم صنایع پایین دستی از کل ۳۸میلیون تن محصول قابل فروش پتروشیمی در کشور، حدود ۸/۵میلیون تن بوده است. این سهم اندک صنایع پایین دستی پتروشیمی نشان از سرمایه گذاری ناچیز و ظرفیت تولید پایین صنایع پایین دستی پتروشیمی می باشد و تا حدی عدم رغبت تامین خوراک صنایع پایین دستی توسط صنایع بالا دستی پتروشیمی ها که ترجیح می دهند ساده ترین راه را انتخاب کرده و محصول خود را مستقیم صادر کنند که این مورد نیز یکی از مشکلات صنایع پایین دستی می باشد.

محصولات پتروشیمی طیف وسیعی از مواد را شامل می شوند که از جمله برخی از اسیدها ، بازها و نمک ها، منومرها و پلیمرها، ترکیبات آروماتیک و مواد واسطه و بسیاری از صنایع شیمیایی دیگر را نام برد. اهمیت محصولات پتروشیمی کاملا روشن است. فقط کافی است توجه شود که تولید محصولات کشاورزی ، تولید پارچه وپوشاک، ساخت مسکن، تولید مواد شوینده و پاک کننده و تولید داروهای مختلف بدون استفاده از محصولات پتروشیمی، هرگز کفاف نیازهای رو به افزایش جمعیت جهان را نخواهد داد و مطمئنا بدون آنها زندگی بشر در ابعاد گوناگون، به‌کلی مختل خواهد شد ازجمله مزیت‌های توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی را می توان فعالیت کمتر، سرمایه‌گذاری کمتر، ارزش افزوده بالاتر ، اشتغالزایی بیشتر، تنوع بیشتر محصولات و مخاطرات کمتر نسبت به صنایع بالادستی پتروشیمی برشمرد. صنایع پتروشیمی از جمله صنایع مادر تلقی می‌شود و توسعه اقتصادی کشور را در زمینه‌های مختلف صنعتی و کشاورزی فراهم می‌آورد و با توجه به اینکه گسترش این صنایع و کاهش واردات و افزایش صدور محصولات پتروشیمی مورد تاکید دولت است، اهمیت این رشته آشکار می‌شود.

می توان صنایع پائین دستی پتروشیمی رابه چند دسته زیر تقسیم بندی نمود: صنایع پلاستیک، صنایع رنگ و رزین، صنایع تولید الیاف مصنوعی، صنایع چسب، صنایع تولید مواد نساجی ورنگهای نساجی، صنایع تولید روغنهای صنعتی وموتور، صنایع تولید سموم سنتز وفرمولاسیون، صنعت تولید پودرهای قالبگیری و صنعت شوینده های بهداشتی. ‌‌هر اندازه‌ تکنولوژی‌ تولید و فرآوری‌ پیچیده‌تر بوده و ماده‌ تولیدی‌‌ به مرحله‌‌ نهایی بازار مصرفی‌‌ نزدیکتر باشد،‌ ارزش‌ افزوده بیشتری را به دنبال‌ دارد. از این رو ‌‌می‌توان محصولات‌‌ پتروشیمی‌‌ را به دو دسته‌ تقسیم‌ نمود:

١-یک دسته،‌ مواد پایین‌‌دستی‌ هستند‌ که به بازار‌ نزدیکتر هستند و ارزش‌ افزوده‌ بالایی را همراه‌‌ دارند.‌ ‌نمونه این مواد, پلیمر‌‌های مهندسی است که به دلیل‌‌ شکل خاص تولید و کاربرد ویژه، ‌گران‌قیمت‌تر بوده و ‌دارای ارزش افزوده بالا‌تر ‌نسبت به دیگر‌ مواد پلیمری‌‌ می‌باشند.

٢- دسته دیگر‌ محصولات‌ پتروشیمی، ‌مواد پایه‌ای‌ هستند که‌ ‌مواد حد واسط ‌و خوراک‌ واحد‌های پایین‌دستی را ‌تشکیل‌ می‌دهند.

امروزه کشورهای مختلف جهان براساس موقعیت و امکانات خود، از جمله دستیابی به دانش فنی، مواد اولیه و منابع نفت و گاز ارزان، در زمینه‌های خاصی از پتروشیمی از جمله تولید مواد پایه و یا پایین‌دستی سرمایه‌گذاری می‌کنند. در این حوزه از صنعت نیز همانند حوزه‌های دیگر صنعت در کشورهای پیشرفته به‌دلیل توانمندی‌های مدیریتی و تکنولوژیک، تولید مواد پایین‌دستی با ارزش افزوده بالا را برای خود انتخاب نموده و تولید مواد پایه با ارزش افزود‌ه کمتر را به کشورهای در حال توسعه واگذار نموده‌اند اما بررسی طرح های به بهره برداری رسیده و در دست اجرای صنعت پتروشیمی حاکی از آن است که دولت برنامه های خود را بیشتر معطوف ساخت پتروشیمی های بر مبنای خوراک گاز کرده است. عمده محصولات بر پایه گاز از جمله اوره، آمونیاک و متانول با هدف صادراتی تولید می شوند و در زنجیره ارزش محصولات مورد نیاز صنایع پایین دستی کشور، قرار نمی گیرند.

یکی دیگر از محاسن صنایع پایین دستی، باتوجه به ماهیت خصوصی این صنایع و فاصله‌داشتن از بوروکراسی وقت‌گیر و درعین‌حال فربه دولتی، بهره‌وری و کیفیت خودبه‌خود در این صنایع ریشه دوانده و اصل رقابت‌پذیری به جای انحصار حرف اول تولید را خواهد زد اما این خصوصی بودن صنایع پایین دستی، با توجه به تقریبا دولتی بودن صنایع بالا دستی ایجاد مشکل کرده و باعث می شود تا صنایع پایین دستی را از خود ندانسته و همکاری مناسبی با صنایع پایین دستی در زمینه تامین خوراک این صنایع نداشته باشند.

مشکلات صنایع پایین دستی در منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس جنوبی

در منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس جنوبی مزیت های خوبی از جمله زمین‌های فراوان و قطعه‌بندی شده، وجود مواداولیه و زنجیره تامین، معافیت‌های مالیاتی و سایر مشوق‌ها و نیز بودن پایانه بار و مسافر، بندر و اسکله، فرودگاه و سایر امکانات موجود می باشد اما بازهم دراین منطقه شاهد عدم استقبال مناسب سرمایه گذاران می باشیم.

سرمایه گذاران در این منطقه با مشکلات عدیده ای روبه رو می شوند که نگارنده به علت سابقه کاری که در منطقه ویژه داشته ام و از نزدیک با سرمایه گذاران دراین منطقه در ارتباط بوده و به سبب سابقه روزنامه نگاری پای صحبت های این سرمایه گذاران نشسته و تا حد زیادی با مشکلات آنها آشنا شده ام که در ذیل به بیان مشکلات سرمایه گذاران درمنطقه ویژه می پردازم.

۱-  این که سازمان منطقه ویژه هدف خود را که ساخت و ایجاد زیرساخت‌های عمومی همچون راه، راه‌آهن، بندر، فرودگاه، برق، آب و زیرساخت‌های ارتباطی جز وظایف و مأموریت‌های این سازمان است را فراموش کرده و کاملا به خود مشغول شده است.

۲-  سرمایه گذاری و سرمایه گذار درمنطقه ویژه با اولین سدی که مواجه می شود واحد جذب سرمایه منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس جنوبی است این واحد که آنچنان که از نام آن بر می آید باید سرمایه و سرمایه گذار را جذب کند اما بیشتر سرمایه و سرمایه گذار را دفع و اصطلاحاً فراری می دهد از برخورد با سرمایه گذاران گرفته تا تایید طرح های سرمایه گذاری که خود پروسه ای طولانی و سلیقه ای می باشد تا تخصیص زمین که برای مثال سرمایه گذار تقاضای ۳۰۰۰ متر زمین برای طرح خود کرده است که واحد جذب سرمایه بدون دلیل منطقی تنها با ۱۰۰۰ یا ۱۵۰۰ متر موافقت می کند همین موضوع اولین مشکل را برای سرمایه گذار ایجاد می کند که باید تمامی فعالیت های خود را در فضایی با تراکم بیشتر انجام دهد و جایی برای توسعه آینده واحد تولیدی باقی نمی ماند. طبق شنیده ها زمین هایی که قبلا به صورت اجاره به شرط تملیک در اختیار سرمایه گذار قرار داده می شد به تازگی به صورت فقط اجاره در اختیار سرمایه گذار قرار می دهند که همان مقدار جذابیتی که قبل از این برای سرمایه گذار داشت را نیز از بین می برد.

۳- پس از گذشتن سرمایه گذار از سد جذب سرمایه، پس از آن سرمایه گذار به واحد خدمات شهری معرفی می شود در مرحله اول تحویل زمین به سرمایه گذار می باشد که اگر مختصات زمین اهدایی مغایرت و ایرادی نداشته باشد سرمایه گذار با زمینی مواجه می شود که در ابتدای کار باید مقدار زیادی خاکریزی انجام دهد تا سطح زمین اهدایی همسطح خیابان شود و تازه شروع مشکلات سرمایه گذر می باشد و واحد خدمات شهری نیز به عکس نام آن که باید به سرمایه گذار و منطقه خدمات ارایه کند، عملا خدمات آنچنانی برای ارایه ندارد و در پاسخ سرمایه گذار برای انشعاب برق و آب و کریدور جهت خوراک در اکثر موارد پاسخ منفی مواجه می شود که این موضوع عم به این علت می باشد که در سالهای گذشته به زیرساخت های اساسی منطقه ویژه توجه و سرمایه گذاری کافی صورت نگرفته و در بحث خطوط شبکه انتقال و توزیع نیز تکمیل و به بهره برداری نرسیده است. که این معضل مشکلات بسیاری را برای سرمایه گذاران ایجاد می کند. یکی دیگر از مشکلات دیگر سرمایه گذاران نبود شبکه انتقال و توزیع آب جهت خدمات دهی به سرمایه گذاران می باشد که علاوه بر نبود شبکه، منطقه ویژه با کمبود آب نیز مواجه است. در بخش ارایه خدمات در مورد زباله ها و ضایعات صنعتی و سیستم مدیریت پسماند منطقه هنوز چاره ای اندیشیده نشده است و وضعیت همانند سابق ادامه دارد و خدمات دهی در سطحی بسیار نازل در حد جمع آوری پسماند خود منطقه ویژه محدود شده است.

با توجه به گذشت تقریبا یک سال از مدیر عاملی آقای موسوی بر سازمان منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس و آشنایی ایشان به منطقه با توجه به سوابق قبلی و پشت سر گذاشتن مشکلاتی که از مدیریت سابق باقی مانده بود و انرژی بسیاری را از ایشان گرفت آقای موسوی باید هر چه سریع تر به موضوعات فوق و مسایل و مشکلات سرمایه گذاران ورود کرده و تصمیماتی اتخاذ و تغییراتی را ایجاد کنند تا موانع پیش روی سرمایه گذاران را برطرف ساخته و شاهد رونق تولید و ایجاد اشتغال در این قطب انرژی کشور باشیم.